δίκτυο για τα δικαιώματα των μαθητών

 ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ FREINET: το

παράδειγμα ενός πειραματισμού στο 35 Ο Δημοτικό Σχολείο

Εξαρχείων

Χαράλαμπος Μπαλτάς

Η παιδαγωγική Freinet εγγράφει το συνεταιρισμό στο

συμβούλιο της τάξης. Για την ακρίβεια είναι κάτω από το

συμβούλιο, το όποιο είναι θεσμός των παιδιών που

παρακολουθεί το έργο της προόδου των τεχνικών στην

συνεργατική τάξη. Όπως λαμβάνεται μέριμνα για το

τυπογραφείο ή την αλληλογραφία, μαζί με τα «μπράβο», τις

«κριτικές» και τις «προτάσεις» που αποφασίζονται από τα

παιδιά, έτσι κι ο συνεταιρισμός είναι η κοινωνική οικονομία

για τη στήριξη των αποφάσεων του συμβουλίου.

Το παράδειγμα των μικρών τάξεων στο 35 Ο Δημοτικό

Σχολείο Εξαρχείων την περίοδο 2018 – 2024 είναι

ενδεικτικό. Ο κήπος, ο κουμπαράς, η υπαίθρια τάξη, το παζάρι,

η εφημερίδα, η βιβλιοθήκη, η ανακύκλωση από χέρι σε χέρι,

τα κάλαντα, οι συνεργασίες με χώρους κοινωνικής οικονομίας

(χώρος ανταλλακτικής οικονομίας «Σκόρος»,

αυτοδιαχειριζόμενο πάρκο Ναυαρίνου, ξυλουργείο

«Athenschool», σύλλογος «Λαϊκή Αλληλεγγύη»), αλλά κι οι

πόροι της κοινότητας (βιβλιοπωλεία, οργανισμοί άτυπης

εκπαίδευσης, κοινωνικά κινήματα, μουσεία, συγγραφείς,

αρχιτεκτονική, κέντρο πρόληψης, τυπογραφείο), δημιουργούν

τους υλικούς όρους συγκρότησης του συνεταιρισμού και του

σχολείου της κοινότητας. Οι εφημερίδες των παιδιών («Τ’

Αετόπουλα», «Κάτω από τη θάλασσα», «Οι ταχυδρόμοι των

παιδιών») και το ραδιόφωνό τους «Τα θρανία της Άνοιξης»,

περιγράφουν με καθ’ όλη τη διάρκεια των έξι ετών όλον αυτόν

τον κόσμο του συνεταιρισμού.

Πώς γίνεται η μετάβαση στον συνεταιρισμό; Στις

τεχνικές Freinet, αμέσως μετά την εγκατάλειψη της έδρας, η

δεύτερη τεχνική είναι η δημιουργία συνεταιρισμού. Είναι τόσο

σημαντικός για την υλικότητα που τη συσχετίζει με τη

γλώσσα, τη δημοκρατία και την κοινότητα που χωρίς αυτόν η

παιδαγωγική θα κινδύνευε να χάσει την πειθαρχία που

παράγουν τα υλικά κι η θεσμική παιδαγωγική θα ήταν απλά

μια επιτέλεση της γλώσσας.

Ο συνεταιρισμός έχει πολλές μορφές. Οι μορφές του

είναι ενχρήματες κι αχρήματες κι είναι πιο κοντά ως λογική

στην μεικτή οικονομία (κράτος, κεφάλαιο, συνεργατική

οικονομία, δώρα, ανταλλακτική οικονομία, αυτοδιαχείριση,

αλληλεγγύη). Η περιφορά του κουμπαρά στην τάξη από τον

ταμία, της τάξης - με βάση τις αρμοδιότατες που έχουν τα

παιδιά - αποβλέπει στη συγκέντρωση χρημάτων καθημερινά. Η

χρήση του αρχικά μπορεί να είναι τα μαθηματικά, η κριτική

σκέψη για τον πλούτο ή την φτώχεια ή ακόμη κι η

αλληλεγγύη. Το πώς εκτρέπονται τα χρήματα για να

αποκτήσουν άλλον ρόλο, αυτό αφορά το νόημα που αρχίζει να

αποδίδεται σ’ αυτά μέσα από την συζήτησή τους στο

συμβούλιο.

Όλα αυτά δεν είναι μια θεωρία αλλά ψηλαφητός

πειραματισμός. Το παράδειγμα της γ’ τάξης φέτος στο 35 Ο

Δημοτικό Σχολείο, μπορεί να γίνει χώρος συζήτησης μιας

νέας «υποκειμενοποίησης» των παιδιών, ακριβώς γιατί

αλλάζει η σχέση του «μέσα» με το «έξω». Η τεχνική «Τι νέα;»

σε πλήρη ανάπτυξη. Η περιφορά ενός μπουκαλιού

καθαριότητας «ΒΙΟΜΕ» και μια πρόταση «χωρίς αφεντικό»

γίνεται ένας τρόπος για παραγωγή που μπορεί μας βάλει σε

σκέψεις. Η άφιξη ενός ποδηλάτου στην αυλή του σχολείου,

όπου αναγράφεται πάνω του «Strike Bike», γίνεται πάλι

αφορμή να μιλήσουμε για την ιστορία του και σύντομα να

φτάσουμε στο θέμα μας, πως είναι φτιαγμένο συνεργατικά

χωρίς αφεντικά. Γενικεύοντας αυτή τη συνθήκη, το να

παίζουμε ένα παιχνίδι αγγίζοντας πράγματα και φωνάζοντας

«χωρίς αφεντικό» η «με αφεντικό», φτιάχνοντας έτσι δυο

διαφορετικές ομάδες. Μαζεύοντας τις ελιές στο πάρκο

Ναυαρίνου μπορεί το συμβούλιο της τάξης μας να συνομιλήσει

με τη συνέλευση του πάρκου. Αλληλογραφώντας μ’ ένα

σχολείο που μας στείλει σπόρους να φυτέψουμε. Κι ακόμη, ο

κήπος του σχολείου μπορεί να γίνει τελικά στο

αυτοδιαχειριζόμενο πάρκο. Συνάψεις, λύσεις, ερωτήματα,

αποφάσεις, αληθινός και παιγνιώδης κόσμος, συγκρότηση

επιθυμίας, τρόπος σκέψης, πειθαρχίες, δεσμεύσεις κι

υπόσχεση συγχρόνως μιας ετεροτοπίας, να το έργο της

παιδαγωγικής Freinet. Οι αποφάσεις που παίρνει το

συμβούλιο καθορίζουν και τους στόχους του συνεταιρισμού.

Ανάγκες, επιθυμίες, αιτήματα, επίτευξη στόχων, πένθος για

την απώλεια, συναισθήματα και νέες προτάσεις γίνονται ένας

τρόπος κινητοποίησης των πλάνων εργασίας.

Έτσι ήταν κι η φετινή χρονιά. Το τετράδιο μαθηματικών

γέμιζε από συνεταιριστικά αντικείμενα που σχεδιάζονταν από

τα παιδιά: χωνιά της κατοχής, ραδιόφωνα του Περού, ζάρια,

ξύλινες πινακίδες, επιδιορθωμένες συσκευές ήχου, παλιά

ραδιόφωνα, λεβάντες, κονσέρβες με φυτά, εφημερίδες,

ανταλλακτική βιβλιοθήκη. Ο κουμπάρας στην τάξη έκανε τον

ταμία μας να κάνει τον τελάλη κάθε μέρα και να λέει:

«συνεταιρισμός!», «ότι έχετε!», «συνεταιρισμός!»,

«συνεταιρισμός!». Η γραφική ύλη, το παραδοσιακό αντικείμενο

του συνεταιρισμού, είναι ακόμη και σήμερα επίκαιρο. Το ίδιο

κι ο κήπος, το χώμα, το σπορείο, η ανακύκλωση αντικειμένων

κι η δεύτερη ζωή τους κι η βιβλιοθήκη. Το βιβλίο εσόδων κι

εξόδων, η ιστορία του συνεταιρισμού στη χώρα μας, τα ζώα που

είχαν τα σχολεία, κουνελώνες και περιστερώνες, τα μουσεία με

τα βαλσαμωμένα ζώα, τα περιβόλια με τη συγκομιδή ελιάς, ο

κινηματογράφος ως συνεταιριστικό αγαθό, οι μεταξοσκώληκες,

η καλαθοπλεχτική, η μελισσοκομία, η έκδοση εφημερίδας, η

αλληλεγγύη σε σεισμόπληκτα σχολεία ή κάθε άλλη

καταστροφή, είναι μια ιστορική κουλούρα ενός κόσμου που

γνωρίζει κι αυτός, όπως και η παιδαγωγική Freinet, έναν

αιώνα. Και βρίσκεται σε καμπή.

Η κατάργηση της παιδικής εργασίας το 1919 και η

πρώτη ψήφιση των δικαιωμάτων του παιδιού το 1924

δημιουργούν ένα παράδοξο: Το σχολείο να πάρει το όνομα του

σχολείου εργασίας. Και κάποια σχολεία να ονομαστούν

γεωργικά σχολεία. Ο δάσκαλος συνεργάζεται με τον γεωπόνο.

Ρωτάμε: Μεμφόμαστε τα παιδιά που εργάζονται; Είναι ίδια η

εργασία με αυτή στον καπιταλισμό; Προτιμούμε να εργάζονται

ως παιδιά από τα δεκατέσσερά τους χρόνια; Είναι ζήτημα

νομιμότητας; Ή προτιμάμε η εργασία να είναι η διαφήμιση και

να αρχίζει από το μπουσούλημά τους; Θέλουμε να παράγουν τα

ίδια, η απλά να αναπαράγουν τον κόσμο ή απλούστερα να

κάνουν κριτική στην κατανάλωση; Ή να έχουν γενικά κριτική

σκέψη στον ήδη δομημένο κόσμο; ή να τα συνδυάζουμε όλα;

Και τη χειρωνακτική με την πνευματική εργασία; Αυτός ο

προβληματισμός είναι απαραίτητος για το είδος της κριτικής

που μπορεί να ασκηθεί. Η οικονομία είναι ένα από τα επτά

ταμπού της εκπαίδευσης κι όπως γίνεται με την εξουσία, για

άλλες εξουσίες ψηφίζει ο πολίτης κι άλλες ασκούνται

ισχυρότερα στη ζωή του. Αυτή τη ζωή που θέλουμε να βάλουμε

μέσα στο σχολείο.

Ένας αντίστοιχος πειραματισμός, όπως στο 35 Ο Δημοτικό

Σχολείο Εξαρχείων, υπάρχει και στο 1 Ο Δημοτικό Σχολείο

Αμαλιάδας και στο 12 Ο Δημοτικό Σχολείο Λαμίας. Όλα αυτά

που λαμβάνουν χώρα στην τρίτη τάξη του 35 ου προηγούνται

της τυπικής έναρξης του συνεταιρισμού, από την τετάρτη

δημοτικού και μετά. Με τρόπο αβίαστο κι αργό, με δώρα,

αλληλεγγύη, υπαίθρια τάξη, εργασία κι επινόηση, τα παιδιά

δοκιμάζουν τις ικανότητές τους για να σταθούν στα πόδια

τους. Το καταστατικό που υπογράφουν παιδιά, γονείς κι

εκπαιδευτικοί, το σχολικό συμβούλιο που είναι απαραίτητο, η

έναρξη με ΑΦΜ στην εφορία, τα καταστατικά άλλων

συνεργατικών εγχειρημάτων κι οι κοινές συνεργασίες, το

βιβλίο εσόδων κι εξόδων, η παραγωγή κι η διάθεση των

συνεταιριστικών προϊόντων, η εύρεση των αναγκών του

σχολείου κι οι πολλές μορφές οικονομίας δημιουργούν το νέο

τοπίο της επόμενης χρονιάς της συνεργατικής τάξης.

Αυτός ο δρόμος βέβαια δεν είναι μονόδρομος. Ο άτυπος

σχολικής συνεταιρισμός γίνεται τυπικός με τους θεσμούς των

παιδιών που τον υπερασπίζονται. Μπορούμε να συνεχίσουμε και

χωρίς την τυπική εμπλοκή του κράτους, καθώς η παιδαγωγική

ελευθερία εξυπηρετώ γενικότερους στόχους συμβατούς με το

είδος των προβλημάτων γλώσσας και μαθηματικών του

αναλυτικού προγράμματος. Όμως η τυπικότητά του μπορεί να

κάνει ικανά τα παιδιά να δοκιμάζουν τον προβληματισμό τους

στις προτεινόμενες χορηγίες ή το αίτημά τους για κάτι, να

παραμείνει αυτοδιαχεριζόμενο ή να γίνει κρατικό. Το

συμβούλιο και οι αποφάσεις τους είναι κρίσιμη στιγμή. Για

παράδειγμα, ένα αυτοδιαχειριζόμενο κυλικείο είναι μια

πρόκληση από μόνο του, για να έχεις έναν τυπικό συνεταιρισμό

και να μετασχηματίζεις αργά και σταθερά το κρατικό σχολείο

σε δημόσιο. Και πολύ θα ήθελα κι ονειρεύομαι ένα τέτοιο

κυλικείο στο σχολείο μου, μόνο με φρούτα και χυμούς, για να

προσθέτουμε τα αχλάδια με τα μήλα. Κι αυτό που δεν γίνεται,

να γίνεται. Αλλάξουμε εμείς κι αλλάζουμε τις σχέσεις μας με

τα παιδιά κι αλλάζουν τα ίδια. Κι είναι αλλαγές που δεν

τελειώνουν. Κι είναι αλλαγές επιθυμητές, παρά αυτές που μας

έρχονται με την βία της «προόδου» που μας κάνει αγγέλους

της ιστορίας με την πλάτη στο μέλλον.

Κλείνοντας, ένα πολιτικό σχόλιο. Η παραγωγική

ανασυγκρότηση της χώρας είναι το κύριο αίτημα των

ανθρώπων της αυτοδιαχείρισης ως αντίβαρο στην

παγκοσμιοποίηση. Όμως είναι τρομερό. Οι ίδιοι άνθρωποι που

εισηγούνται το ψηφιακό σχολείο τώρα, στη νιότη τους

αντίθετα, το μακρινό 1990, υπερασπίζονταν τους σχολικούς

συνεταιρισμούς. Σήμερα ο ν. 1566/85 ασφυκτιά με την

πρόσληψη του συνεταιρισμού ως επιχειρηματικότητα κι

αγορές. Μετακινηθήκαν από την ιδέα του κοινωνικού

μετασχηματισμού. Αγορά όμως είναι μία, ο δήμος. Η άλλη ως

καταχρηστική μεταφορά είναι ο καπιταλισμός, χωρίς

δημοκρατία. Κι επειδή προτιμούμε τη νιότη και τις ιδέες της,

όσο κι αν ανήκουν στο μακρινό 1990, μπορούμε να πούμε, όπως

ο ποιητής μας, πως «το στήθος της νέας γυναίκας θα είναι το

μελλοντικό άρθρο του συντάγματος». Και θα κρατήσουμε στη

μνήμη μας τη νιότη του σχολικού συνεταιρισμού, την παιδική

ηλικία των παιδιών χωρίς παιδική ηλικία, τα εργατόπαιδα

μιας εργατικής τάξης χωρίς εργασία και τον παθιασμένο αγώνα

για μια μέρα ο ήλιος να γίνει πάλι το σύμβολο των, όχι

έτοιμων αυτή τη φορά, αναγνωστικών του δημοτικού σχολείου.

Η ώρα μας, το «τώρα» μας, είναι η κιβωτός της μνήμης

μας, οι δάσκαλοι που υποσχέθηκαν τη θάλασσα στα παιδιά,

αυτοί που άφηναν τα παιδιά να ονειρεύονται κι αυτοί που

πήγαν χωρίς παπούτσια στον ουρανό. Ας πάμε να τους

συναντήσουμε.

Ο Χαράλαμπος Μπαλτάς είναι δάσκαλος, μέλος της

Παιδαγωγικής Ομάδας «Το Σκασιαρχείο», με «Τα θρανία