δίκτυο για τα δικαιώματα των μαθητών

 Κατανοώντας και αντιμετωπίζοντας την κακή συμπεριφορά / επιθετικότητα των παιδιών»

Η επιθετικότητα και η αντιδραστική συμπεριφορά αποτελούν το 1/3 των προβλημάτων συμπεριφοράς που αντιμετωπίζουν σήμερα οι ψυχολόγοι και οι παιδαγωγοί. Η επιθετικότητα αναφέρεται πάντα σε συμπεριφορές που έχουν ως στόχο να βλάψουν τον άλλο. Αν δεν υπάρχει αυτή η πρόθεση, όση ζημιά κι αν προκαλεί μια συμπεριφορά, δεν μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε ωςεπιθετική.

Οι περισσότεροι σήμερα επιστήμονες (κοινωνιολόγοι, ψυχολόγοι, παιδαγωγοί) αποδέχονται ότι η επιθετικότητα αποτελεί ένα πολύ ευρύ φάσμα επιθετικών τρόπων συμπεριφοράς καταστρεπτικού χαρακτήρα, που εκδηλώνονται με λόγια ή με πράξεις ή ακόμη και με τη σιωπή και κατευθύνονται συνειδητά ή ασυνείδητα εναντίον διαφόρων αντικειμένων ή και ανθρώπων, ζώων ή ακόμη και εναντίον του ίδιου του ατόμου. Έχουν δε σημείο αναφοράς τους τον κοινωνικό χώρο, αποτελούν επομένως, κοινωνιολογικά, κοινωνικές πράξεις.

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΑ ΧΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΠΙΘΕΤΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ

Πρέπει οι γονείς να έχουν πάντα υπόψη τους ότι ένα μεγάλο ποσοστό της επιθετικότητας αποτελεί φυσικό ,ωστόσο ενοχλητικό ,επακόλουθο της κοινωνικοποίησης του παιδιού. Από τη γέννηση και έπειτα υπάρχουν ατομικές διαφορές ως προς τη διεκδικητικότητα και την παθητικότητα. Σε πολλά παιδιά αυτές οι διαφορές τείνουν να διατηρούνται κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής τους. Η οργή παρουσιάζεται σε πολλά νεογέννητα ,το βρέφος δεν ανέχεται να ανατρέπονται οι επιθυμίες του και έχει την τάση να επιτίθεται όταν απογοητεύεται. Στα μικρά παιδιά οι εκδηλώσεις θυμού δεν κατευθύνονται σε κάποιο άλλο συγκεκριμένο πρόσωπο, είναι αυτοκαταστροφικής μορφής. Τέτοιες εκδηλώσεις είναι να πηδούν νευριασμένα πάνω-κάτω, να κρατούν την αναπνοή τους, να κοκαλώνουν το σώμα τους, να ξεφωνίζουν κ.λπ. . Αργότερα, εμφανίζεται η εχθρική ¬εκδικητική συμπεριφορά, η οποία αποβλέπει να προκαλέσει πόνο, βλάβη σε κάποιον άλλον. Και η επιθετικότητα αυτή παρουσιάζει εξίσου μεγάλη ποικιλία. Στα πλαίσια μιας τέτοιας συμπεριφοράς το παιδί μπορεί να σπρώχνει πράγματα, να αρπάζει δυνατά με τα χέρια, να τσιμπάει, να δαγκώνει, να χτυπάει, να επιμένει ανυποχώρητα κ.λπ. Ένα μικρότερο παιδί μπορεί να δαγκώσει κάποιον, όταν δεν ικανοποιείται η επιθυμία του, ένα μεγαλύτερο παιδί μπορεί να χτυπήσει ή να πετάξει κάτι στο άτομο που το παρεμποδίζει. Όσο μικρότερο είναι ένα παιδί ,τόσο εντονότερα απαιτεί την άμεση ικανοποίηση των επιθυμιών του. Και καθώς μεγαλώνει ,οι τυχαίες ,άσκοπες και χωρίς στόχους συναισθηματικές εξάρσεις αρχίζουν να εμφανίζονται όλο και πιο σπάνια και η επιθετικότητα, δηλαδή η αντεκδίκηση να γίνεται πιο συχνή. Δεν είναι εύκολο για τα μικρά παιδιά να μάθουν να περιμένουν υπομονετικά ,να ζητούν κάτι ευγενικά, να είναι γενναιόδωρα, να νοιάζονται για τους άλλους και να δείχνουν αυτοθυσία. Προσπαθούν «να περάσει το δικό τους», μαχόμενα με κάθε πρόσφορο τρόπο.

Συνήθως υπάρχει μια σταθερή μείωση στην συχνότητα εξαναγκαστικών συμπεριφορών ,από ένα μέγιστο σημείο γύρω στην ηλικία των 2 ετών. Αυτό που συνήθως συμβαίνει είναι ότι με την πάροδο του χρόνου οι γονείς δεν δέχονται πλέον κάποιες συγκεκριμένες εξαναγκαστικές συμπεριφορές , όπως φωνές, κλάματα και ξεσπάσματα νεύρων. Έτσι οι εν λόγω συμπεριφορές γίνονται στόχος για παρατήρηση και επιβολή κυρώσεων ,οπότε με τον τρόπο αυτό ελαττώνονται η ένταση και η συχνότητά τους. Τα παιδιά λοιπόν μαθαίνουν εναλλακτικές ,κοινωνικά αποδεκτές τακτικές για να εκφράσουν τις επιθυμίες τους και να πετυχαίνουν τους στόχους τους.Επομένως η εκμάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων αποτελεί σημαντικό στοιχείο για τον περιορισμό της επιθετικής συμπεριφοράς.

Έως την ηλικία των 4 έχει σημειωθεί ουσιαστική βελτίωση στην ικανότητα του παιδιού να ασκεί αυτοέλεγχο απέναντι στις δυσάρεστες εντολές των γονέων ,να συγκρατεί την καταστροφικότητα του και τις προσπάθειές του να εξαναγκάσει τους άλλους με επιθετικό τρόπο. Έως την ηλικία των 5 ετών τα περισσότερα παιδιά έχουν κατορθώσει να επιδεικνύουν λιγότερο αρνητισμό, λιγότερη μη συμμόρφωση και λιγότερες αρνητικές σωματικές ενέργειες ,σε σύγκριση με τα μικρότερα. Υπάρχει μείωση των ξεσπασμάτων θυμού. Παρόλα αυτά στην ηλικία των 9 ,περισσότερο από το 50% των αγοριών αλλά μόνο 30% των κοριτσιών έχουν αρκετά συχνά εκρήξεις οργής.

Διαφορές μεταξύ αγοριών και κοριτσιών στην επιθετικότητα

Τα αγόρια, από το 2ο κιόλας έτος της ζωής τους, είναι, κατά μέσο όρο, πιο επιθετικά από ότι τα κορίτσια. Εμφανείς, επίσης, είναι και οι διαφορές ως προς τον τρόπο με τον οποίο τα δύο φύλα εκδηλώνουν την εχθρότητά τους. Στα κορίτσια η επιθετικότητα εκδηλώνεται συνήθως με λεκτικές επιθέσεις και συχνά παρατηρείται το φαινόμενο να στρέφουν την επιθετικότητά τους στον ίδιο τους τον εαυτό, μέσα από ενέργειες αυτοτιμωρίας και πρόκλησης αυτο-ζημίας. Αντίθετα, τα αγόρια εκδηλώνουν την επιθετικότητά τους, στρέφοντάς την κυρίως προς άλλα αγόρια μέσα από πράξεις βιαιοπραγίας.
Μερικές από τις διαφορές μεταξύ αγοριών και κοριτσιών, ως προς την επιθετικότητα, μπορεί να οφείλονται στο γεγονός ότι οι γονείς έχουν την τάση να αποδοκιμάζουν περισσότερο τα κορίτσια παρά τα αγόρια που παρουσιάζουν επιθετική συμπεριφορά, επειδή, στην κοινωνία μας υποτίθεται ότι τα κορίτσια ενσαρκώνουν το ρόλο του  να υπακούουν και του ευαίσθητου πλάσματος που πρέπει σταθερά να προσφέρει αγάπη και στοργή. Επειδή όμως η κοινωνία θέλει τους άνδρες απαιτητικούς διεκδικητές, οι γονείς έχουν την τάση να επιδοκιμάζουν την επιθετική συμπεριφορά των αρσενικών παιδιών τους, και να την θεωρούν συστατικό στοιχείο «ανδροπρέπειας». Τις περισσότερες φορές οι γονείς δεν έχουν επίγνωση της «ενισχυτικής» τους αυτής συμπεριφοράς.

Παρακάτω θα δούμε μερικές μορφές επιθετικής ή εκρηκτικής συμπεριφοράς των παιδιών, που έχουν παρατηρηθεί στον οικογενειακό και σχολικό χώρο. Όπως θα συνειδητοποιήσουμε, δεν είναι όλες παθολογικές περιπτώσεις. Για αυτό δε χρειάζεται να ανησυχούμε ιδιαίτερα, αν τις έχουμε παρατηρήσει αρκετές φορές και στα δικά μας παιδιά.

1. Οι εκρήξεις θυμού/οργής: τα παιδιά σε τέτοιου είδους εκρήξεις βρίζουν, στριγκλίζουν, κοκαλώνουν ή κρατούν την αναπνοή τους, χτυπάνε το κεφάλι ή τα πόδια τους στο πάτωμα. Ωστόσο, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, η επιθετική αυτή συμπεριφορά δεν αποτελεί σοβαρή παθολογική περίπτωση.  τα παιδιά, σε  αυτές τις περιπτώσεις, διακατέχονται από αισθήματα αγάπης και συμπάθειας για τους συμμαθητές, το δάσκαλο ή τους γονείς. Προκειμένου λοιπόν, να μην τους βλάψουν, εκτοξεύουν την πυροδοτούμενη από κάποια απογοήτευση ή ματαίωση  επιθετικότητα τους στον ίδιο τους τον εαυτό.

2. Ενέργειες μίσους και εχθρότητας: πρόκειται για μορφές επιθετικής συμπεριφοράς που, αντίθετα με την προηγούμενη περίπτωση, αποτελούν ένδειξη παθολογικής συμπεριφοράς των παιδιών. Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στην απλή επιθετική συμπεριφορά και την προβληματική είναι η έννοια του μίσους και της εκδίκησης, που τρέφει ο «θύτης» για τους γύρω του. Κάτω από αυτό το πρίσμα, πράξεις, όπως ξυλοδαρμοί και σωματικές βλάβες σε ζώα ή ανθρώπους, αποτελούν παθολογικές μορφές παιδικής επιθετικότητας. Ο μαθητής που χαίρεται να προκαλεί πόνο και δυστυχία στους συμμαθητές του ,που τυραννά τα ζώα, που ταλαιπωρεί το δάσκαλο με συνεχείς και αναίτιες εκδηλώσεις επιθετικής ή εκρηκτικής συμπεριφοράς, «βασανίζεται» από κάποιο ψυχολογικό πρόβλημα. Κινητήριος μοχλός των πράξεων του είναι το μίσος, το πάθος για εκδίκηση ή η έμμονη ιδέα του ότι περιβάλλεται από «εχθρούς», από άτομα που θέλουν το κακό του.

3. Τα χτυπήματα, οι αγκωνιές, οι γροθιές, τα δαγκώματα, οι κλοτσιές, οι τρικλοποδιές, το φτύσιμο ή το σπάσιμο αντικειμένων είναι ενέργειες φυσικής επιθετικότητας. Οι ύβρεις, τα πειράγματα, οι προσβολές, οι αισχρολογίες και οι χλευασμοί είναι εκδηλώσεις λεκτικής επιθετικότητας των παιδιών. Αν δεν γίνονται για μεγάλα διαστήματα και δεν περιέχουν την έννοια του μίσους, δεν αποτελούν ιδιαίτερα ανησυχητικές καταστάσεις.

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ (ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ)

η συμμόρφωση σε ορισμένα αιτήματα και οδηγίες των γονέων είναι ζωτικής σημασίας προκειμένου τα παιδιά να μάθουν και να αποκτήσουν βασικές κοινωνικές, διανοητικές και σωματικές δεξιότητες. Ανάμεσα στους λόγους για τους οποίους επιβάλλονται ορισμένοι κανόνες είναι:

• Η ανάγκη για ασφάλεια. Το παιδί πρέπει να μάθει να αποφεύγει κινδύνους.
• Η αρμονία στην οικογένεια. Ένα επιθετικό και ανυπάκουο παιδί είναι η αιτία για τη δυστυχία της οικογένειας και για τη δυσαρμονία ανάμεσα στους γονείς και στα αδέρφια.
• Η κοινωνική ζωή της οικογένειας. Τα μη ελεγχόμενα ,καταστροφικά παιδιά δεν είναι ευπρόσδεκτοι επισκέπτες και προκαλούν την κοινωνική απομόνωση των γονέων και των ίδιων.

Τι γίνεται με την αποτυχία και το τίμημά της;

Η αποτυχία κοστίζει ακριβά στους γονείς και μακροπρόθεσμα σημαίνει συναισθηματική χρεοκοπία για τα απείθαρχα παιδιά. Παρόλο που η ανυπακοή και παράβαση των κανόνων είναι αρκετά συνηθισμένα προβλήματα στην πορεία ανάπτυξης των παιδιών και οι συνέπειες εκνευριστικά ενοχλητικές ακόμη και εξουθενωτικές και εξαντλητικές για αυτούς που έχουν την ευθύνη της φροντίδας τους ,εάν εξακολουθήσουν να υπάρχουν και ενταθούν ,ενδέχεται να αποδειχθούν επικίνδυνες ( π.χ. σε σπίτια όπου υπάρχει ο κίνδυνος κακοποίησης του παιδιού.)

Μακροπρόθεσμα είναι δυνατόν να υπάρξουν άλλες σοβαρές συνέπειες .Με την επίμονη ανυπακοή και παράβαση των κανόνων σχετίζονται η έλλειψη αυτοελέγχου και η επιθετική παρορμητική συμπεριφορά .Εν ολίγοις ,στην περίπτωση αυτή πρόκειται για ένα παιδί που είναι ανίκανο ή και απρόθυμο να συμμορφωθεί με τους κανόνες της κοινωνίας. Αυτό είναι το παιδί με τη λεγόμενη αντιδραστική – εναντιωματική διαταραχή ( για τις μικρές ηλικίες) και διαταραχή διαγωγής(περίπου από την ηλικία των 7 ετών).

Πότε χαρακτηρίζουμε ένα παιδί επιθετικό;

Για να καταλήξουμε να χαρακτηρίσουμε ένα παιδί ως επιθετικό, θα πρέπει να συνυπολογίσουμε τα εξής στοιχεία.

α. Τη διάρκεια της επιθετικής συμπεριφοράς του παιδιού, δηλαδή αν είναι μια συμπεριφορά που κρατά καιρό, βδομάδες, χρόνια, αν εμφανίζεται σε τακτά διαστήματα ή είναι ένα τελείως παροδικό φαινόμενο.

β. Την ηλικία και το φύλο του παιδιού

γ. Το βαθμό εχθρότητας, μίσους και εκδίκησης προς τους άλλους, που μπορεί να έχουν μέσα τους οι επιθετικές ενέργειες του παιδιού. Αν αυτές οι ενέργειες τους συνοδεύονται από τέτοια συναισθήματα, τα οποία εκδηλώνει μάλιστα φανερά το ίδιο, τότε το γεγονός πρέπει να μας ανησυχήσει.

δ. Τη δύναμη που έχει το παιδί να ελέγξει τον εαυτό του και να σταματήσει να προκαλεί πόνο στους άλλους, νιώθοντας πως κινδυνεύει η ασφάλεια τους.

ΑΙΤΙΑ

Οι αιτίες της προβληματικής συμπεριφοράς μπορεί να είναι εγγενείς στο άτομο, να είναι δηλαδή οργανικής προέλευσης ή να είναι περιβαλλοντικής φύσης. Οι εγγενείς αιτίες μπορεί να αφορούν υπερκινητικότητα, χαμηλή νοημοσύνη, συναισθηματικές διαταραχές, ψυχοπαθολογία.
Η υπερκινητικότητα από μόνη της αποτελεί μια προβληματική συμπεριφορά και ίσως τη συχνότερη. Το φαινόμενο έχει απασχολήσει επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων και αναφέρεται με τον όρο Υπερκινητικό Σύνδρομο, αφορά δε στο συνδυασμό ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας. Προϋπόθεση για τη διάγνωση της διαταραχής είναι η συνύπαρξη συμπτωμάτων απροσεξίας και υπερκινητικότητας.
Το σύνδρομο εμφανίζεται συχνότερα στα αγόρια απ’ ότι στα κορίτσια και φυσικά υπάρχουν διαφορές ως προς την ποιότητα και την ποσότητα του φαινομένου. Ακόμη παρατηρείται σε σημαντικό ποσοστό να επιμένουν οι πυρηνικές του δυσκολίες και στην εφηβεία αλλά και στην ενηλικίωση.

Όπως όμως προαναφέραμε η ανεπιθύμητη συμπεριφορά μπορεί να εδράζει την αιτιολογία της, πέρα από την διαταραχή της υπερκινητικότητας, σε νοητική στέρηση, συναισθηματική διαταραχή και ψυχοπαθολογία. Στις περιπτώσεις αυτές οι δυνατότητες παρέμβασης αφορούν κυρίως ειδικούς, ψυχιάτρους, ψυχολόγους και ειδικούς παιδαγωγούς.

• Η ανεπιθύμητη συμπεριφορά, όμως, μπορεί να εμφανιστεί και λόγω δυσμενών περιβαλλοντικών παραγόντων, όπως ένα διαταραγμένο και χαοτικό οικογενειακό ή ευρύτερο περιβάλλον. Το παιδί προκειμένου να ισορροπήσει συναισθηματικά και να επιβιώσει, θα αναπτύξει ενδεχομένως στρατηγικές και τεχνικές μη αποδεκτές .

Πρώτα απ΄ όλα, πρέπει να επισημάνουμε αυτό που οι περισσότεροι ψυχολόγοι και οι παιδαγωγοί υποστηρίζουν: ότι η επιθετική συμπεριφορά, ακόμα και η υπερβολική ή «παθολογική», είναι κάτι σαν «ευλογία». Γιατί μας δείχνει ότι τα παιδιά έχουν κάποιο πρόβλημα μέσα τους και θέλουν να επικοινωνήσουν μαζί μας, ώστε να το βγάλουν προς τα έξω, να το δηλώσουν, έστω και με αυτόν τον τρόπο. Μοιάζει, σ΄ αυτήν την περίπτωση, η εκδήλωση επιθετικότητας με τον πυρετό των παιδιών μας: όταν ο ιός της γρίπης  ή κάποιο μικρόβιο τα προσβάλει, ο πυρετός, όσο κι αν μας ταλαιπωρεί όλους, είναι το ξέσπασμα, το «καμπανάκι» που μας προειδοποιεί ότι κάτι οργανικά δεν πάει καλά. Ύστερα από την «ευλογημένη» προειδοποίηση, τα πράγματα μπορούν να πάρουν το δρόμο της θεραπείας. Η εκρηκτικότητα ή η επιθετικότητα των παιδιών μας, λοιπόν, μπορεί να οφείλεται σε ένα ή σε περισσότερα αίτια από τα παρακάτω:

• Στις υπερβολικές στερήσεις και απαγορεύσεις που τους επιβάλλουμε είτε οι γονείς και τα συγγενικά πρόσωπα, είτε οι δάσκαλοι ή οι συνομήλικοι.Τα συνεχή «μη» και «όχι» μπορεί να φέρουν ψυχική αναστάτωση και απογοήτευση στα παιδιά, ιδίως όταν νοιώσουν ότι δεν μπορούν να εκπληρώσουν ένα όνειρο τους, μια επιθυμία τους. Υπάρχει, τότε, ενδεχόμενο αυτή ηαπογοήτευση να φέρει την έκρηξη τους, τη βίαιη αντίδραση τους. Οι υπερβολικά αυστηροί γονείςοι οποίοι τιμωρούν συχνά το παιδί ανάλογα με τη δική τους συναισθηματική κατάσταση και δεν αφήνουν περιθώρια συναισθηματικής αντίδρασης και έκφρασης από μέρους του παιδιού, ενισχύουν άθελά τους τις επιθετικές του τάσεις. Αλλά και το αντίθετο έχει τα ίδια αποτελέσματα, οι υπερβολικά παραχωρητικοί γονείς που δεν θέτουν όρια στη συμπεριφορά του παιδιού.

• Με τον ίδιο εκρηκτικό τρόπο αντιδρούν αρκετά παιδιά κι όταν οι γονείς, για διάφορους λόγους τα παραμελούν, τα απορρίπτουν ή τα υποβάλλουν σε σκληρούς ανταγωνισμούς .Η στέρηση της αγάπης των γονιών γεννά σε ορισμένα παιδιά εσωτερική ανασφάλεια και δυστυχία. Έτσι, προσπαθούν να ξανακερδίσουν την αγάπη και την προσοχή των αγαπημένων τους προσώπων, προβαίνοντας σε βίαιες ενέργειες, που θα μονοπωλήσουν το ενδιαφέρον τους.
• Ένας τρόπος με τον οποίο γίνονται επιθετικά τα παιδιά είναι ημίμηση. Όταν το οικογενειακό περιβάλλον προσπαθεί με επιθετικό τρόπο να ελέγξει την επιθετικότητα των παιδιών, το μόνο που κατορθώνει είναι να τη μιμηθεί το παιδί μιας και το γονεϊκό πρότυπο συμπεριφοράς γίνεται αντικείμενο μίμησης. Όταν οι γονείς είναι οι ίδιοι βίαιοι στη ζωή τους, αυστηροί, επικριτικοί και χρησιμοποιούν τησωματική τιμωρία, για να λύσουν τα προβλήματα, συνήθως το μόνο που καταφέρνουν είναι ένα:να μάθουν στα παιδιά τους πώς να φέρονται βίαια.

Αν τιμωρήσουμε το παιδί μας με ξύλο, επειδή το ίδιο χτύπησε ή έσπρωξε το φίλο ή τον αδερφό του, τότε απλώς του επιβεβαιώνουμε την ιδέα του ότι « μόνο το ξύλο φέρνει αποτέλεσμα» ή «βία είναι δύναμη, εξουσία, υπεροχή». Το παιδί  φοβάται αυτόν που επιτίθεται και για να αποφύγει το φόβο αυτό, εσωτερικεύει το πρότυπο του επιτιθέμενου και κάνει το ίδιο.

• Κάποιες φορές το χαμηλό οικογενειακό εισόδημα και η αδυναμία των γονιών να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους καθώς και η μη επαγγελματική ικανοποίηση των γονέων, επιδρούν αρνητικά στον τρόπο επικοινωνίας με τα παιδιά τους. Ένα μεγάλο μέρος του επιθετικού δυναμικού που δημιουργείται στους γονείς από τα οικονομικά και κοινωνικά αδιέξοδα, θα το φορτωθούν τα παιδιά.

• Αλλά τα αίτια της επιθετικότητας του παιδιού μπορεί να αναζητηθούν και στην μεταξύ των συζύγων  αμφίδρομη επιθετικότητα. Επίσης , η Διαμάχη μεταξύ των γονέων οδηγεί σε επιθετική συμπεριφορά εναντίον του παιδιού σαν μέσο εκτόνωσης της σύγκρουσης.

Πρέπει να έχουμε πάντα κατά νου ότι
ο γονέας δεν είναι μόνο πηγή της ζωής, τροφής και απολαύσεων, αλλά είναι και η από θέση απόλυτης ισχύος πηγή καταναγκασμού και απογοητεύσεων για το παιδί. Η επιθετικότητα των γονέων μπορεί να εκδηλωθεί από μια περιφρονητική ματιά μέχρι και τη σωματική βία .Εξαιτίας της επιθετικής και βάναυσης συμπεριφοράς στον οικογενειακό χώρο, τα παιδιά έχουν πολλές φορές αρνητικές εμπειρίες, όπως φαίνεται από έρευνες. Έτσι μεταβιβάζονται πολλές άσχημες μορφές κοινωνικοποίησης, γιατί τα παιδιά που βλέπουν και βιώνουν την επιθετικότητα μέσα στην οικογένεια τη μεταφέρουν και στην ευρύτερη κοινωνική ομάδα, πράγμα που δυσχεραίνει την προσαρμογή τους στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.
Η επιθετικότητα των παιδιών είναι συχνά η μακροπρόθεσμη συνέπεια της στάσης και του τρόπου ανατροφής τους. Έχει διαπιστωθεί ότι τόσο η χαλαρή πειθαρχία όσο και η εχθρική στάση των γονέων δημιουργεί στα παιδιά ελάχιστα ελεγχόμενη και έντονα επιθετική συμπεριφορά.

Υπάρχει στις μέρες μας ένας επιπλέον παράγοντας που βοηθά ακόμα και τη κρυμμένη επιθετικότητα των παιδιών μας να ελευθερωθεί και να εκφραστεί. Είναι η τηλεόραση και η προβολή επιθετικών ηρώων και προτύπων μέσα από αυτή. Τα πολύ πρόσφατα χρόνια προστέθηκαν στον αστερισμό της τηλεοπτικής διασκέδασης τα διάφορα ηλεκτρονικά παιχνίδια, τα οποία, αν και φαίνεται να είναι ιδιαίτερα αγαπητά στη νεολαία, προωθούν κι αυτά επιθετικά πρότυπα.

Είναι γνωστό σε όλους μας ότι τα παιδιά μας αντιγράφουν και μιμούνται τους επιβλητικούς ήρωες της τηλεόρασης. Βέβαια, δεν υπάρχει κάποια ιδιαίτερη παθολογία σε αυτό. Τα παιδιά, καθώς μεγαλώνουν και ωριμάζουν, απορρίπτουν τα άχρηστα πρότυπα και υιοθετούν άλλα, που τουλάχιστον έχουν «ψάξει» και τους ταιριάζουν ( μουσικά είδωλα ή πολιτικά πρόσωπα). Άλλωστε, δεν υπάρχουν επαρκείς ερευνητικές αποδείξεις ότι η τηλεόραση γέννησε επιθετικότητα σε κάποια παιδιά. Το πιο πιθανό να συμβεί, σε εξατομικευμένες περιπτώσεις και όχι γενικευμένα, είναι η τηλεοπτική βία να μεγαλώσει την ήδη εκδηλωμένη επιθετικότητα κάποιων παιδιών, τα οποία βασανίζονται από εσωτερικές συγκρούσεις.Πάντως, για να αποφύγουμε την υπερβολική εξάρτηση των παιδιών μας από την τηλεόραση και μια πιθανή επίδραση αυτής στις επιθετικές ενορμήσεις τους, ας κάνουμε μαζί με τα παιδιά μια επιλογή προγραμμάτων και ας τα παρακολουθήσουμε μαζί τους, καταδικάζοντας τη βία, όπου και όταν εμφανίζεται στη μικρή οθόνη μας.

Πώς μπορούμε να χειριστούμε τις εκδηλώσεις επιθετικής συμπεριφοράς;

Δυστυχώς δεν υπάρχουν συνταγές εξασφαλισμένης επιτυχίας  και δεν μπορούν να υπάρξουν, αφού κάθε παιδί αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση και κάθε πρόβλημά του απαιτεί ειδική αντιμετώπιση. Υπάρχουν ωστόσο συγκεκριμένες αρχές και τεχνικές που μπορούν να μας δώσουν τη δυνατότητα να ενεργήσουμε θετικά και αποτελεσματικά.
Όσο δύσκολο είναι να ανιχνεύσουμε τα αίτια της επιθετικότητας των παιδιών και το μέτρο της κρισιμότητας τους, άλλο τόσο δύσκολο είναι να κάνουμε τους κατάλληλους χειρισμούς, για να αντιμετωπίσουμε τις παιδικές εκρήξεις.

Θα αναφέρω μερικές πρακτικές τεχνικές για την αντιμετώπιση της «παιδικής επιθετικότητας», όταν εμφανιστεί:

• Θετική ενίσχυση

Αν θέλουμε να βοηθήσουμε τα παιδιά να ξεμάθουν ανεπιθύμητες συμπεριφορές και να μάθουν κάτι περισσότερο κατάλληλο στη θέση τους πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο τα αμείβουμε (ενισχύουμε) ή | δεν τα αμείβουμε για τις πράξεις τους.

Φροντίζουμε ώστε η καλή συμπεριφορά να αξίζει τον κόπο;

Είναι αναγκαίο να λάβουμε υπόψη ένα καινούργιο σλόγκαν. «Πιαστείτε περισσότερο από την καλή συμπεριφορά του παιδιού παρά από την κακή». Αυτό σημαίνει ότι αν μέχρι τώρα αντιδρούσατε στην κακή  συμπεριφορά με θυμό ή με άλλο τρόπο, και αγνοούσατε σχεδόν το μεγαλύτερο μέρος της καλής συμπεριφοράς, είναι καιρός να αντιστρέψετε τις αντιδράσεις σας, και να αρχίσετε να αγνοείτε τη κακή συμπεριφορά, όσο αυτό είναι εφικτό, και να ανταμείβετε την καλή. Αυτό ακούγεται αρκετά απλό, εγείρει όμως πολλά ερωτήματα και πιθανές επιπλοκές.

Για να έχουμε καλύτερα αποτελέσματα, οι ενισχυτές, όπως οι περιποιήσεις , οι αγαπημένες δραστηριότητες, ο έπαινος και η ενθάρρυνση πρέπει να ακολουθούν αμέσως (να δίνονται όσο το δυνατόν πιο κοντά χρονικά) μετά την επίδειξη μιας επιθυμητής συμπεριφοράς του παιδιού.

• Αποφεύγουμε τη σωματική τιμωρία.Προσπαθούμε με συζήτηση και πολλή κατανόηση για τα παιδιά να τους εξηγήσουμε, όταν ηρεμήσουν, ποιες συνέπειες έχει πρώτα από όλα για τα ίδια η επιθετικότητα τους, για παράδειγμα, να χάσουν την αγάπη των φίλων τους. Ύστερα, εξηγούμε τις συνέπειες, τη βλάβη, που θα υποστούν οι γύρω τους, όταν δεχτούν τα χτυπήματα τους, τις βρισιές τους .η την καταστροφική τους διάθεση.

• Επίσης, απομακρύνουμε τα παιδιά από το «ακροατήριο τους», ύστερα από ένα εκρηκτικό επεισόδιο. Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα παιδιά για να τραβήξουν την προσοχή του γονέα ή του άλλου προσώπου, δίνουν «παραστάσεις» επιθετικής συμπεριφοράς: στριγκλίζουν, στριφογυρίζουν, σπάνε πράγματα, .Η απομάκρυνση τους σε άλλο χώρο (σε άλλη σχολική αίθουσα ή σε άλλο δωμάτιο του σπιτιού) γίνεται, για να απομακρυνθούν από την εστία της έντασης και να ηρεμήσουν. Εκεί, χωρίς να τους επιβάλουμε σωματική τιμωρία, συζητάμε τους λόγους και τις συνέπειες της έκρηξης τους. Κάτι τέτοιο μπορεί να  είναι δύσκολο με τα νήπια ή τα μικρά παιδιά, αλλά φέρνει αρκετά καλά αποτελέσματα. Μέσα σε, όσο το δυνατό, πιο θερμό κλίμα βάζουμε τα παιδιά να ασχοληθούν με μια ωφέλιμη δραστηριότητα που τα ευχαριστεί (ζωγραφική, άθληση, άκουσμα μουσικής κ. ά.)

Στην πράξη, είναι καλύτερο να επιλέξουμε ανάμεσα σε δύο είδη απομάκρυν­σης:

1. Απομάκρυνση από δραστηριότητα, όπου απλώς απαγορεύεται στο παιδί να ασχοληθεί με κάποια ευχάριστη δραστηριότητα, ωστόσο του επιτρέπεται να την παρατηρήσει -για παράδειγμα, επειδή έχει συμπερι­φερθεί με άσχημο τρόπο, ζητείται από το παιδί να μείνει έξω από το παι­χνίδι.
2.  Απομάκρυνση από το χώρο, όπου το παιδί απομονώνεται κοινωνικά, στην άλλη άκρη του δωματίου σε μία καρέκλα (για ζωηρά παιδιά) ή στο χωλ (σε κάποιο μέρος που δεν προκαλεί ευχαρίστηση στο παιδί αλλά ούτε και το τρομάζει).

Η απομάκρυνση μπορεί να διαρκέσει από τρία έως πέντε λεπτά. Στην πράξη, θα πρέπει να προτιμούμε την απομάκρυνση από δραστηριότητα ή την απομάκρυνση από το χώρο όπου βρίσκεται το παιδί, παρά την απο­μάκρυνση με απομόνωση του παιδιού , μία μέθοδο που χρησι­μοποιούν συχνά οι γονείς όταν στέλνουν το παιδί στο δωμάτιο του για ένα χρονικό διάστημα που δεν έχουν προσδιορίσει.

• Ο κανόνας της προσοχής, έπαινος-αγνόηση. Ο κανόνας της προσοχής δηλώνει ότι ένα παιδί θα αναζητήσει την προσοχή των άλλων ,ειδικά των γονέων. Κάντε την ανεπιθύμητη συμπεριφορά να μην αξίζει ,χωρίς να την τονίζετε.

Πχ.

Α0

α) Ο Γιάννης ήθελε να πάει στο πάρκο. Ο μπαμπάς είπε ότι δεν υπήρχε χρόνος πριν το φαγητό. Ο Γιάννης κλοτσούσε και φώναζε, κάθισε στο πάτωμα και τσίριζε. Ο μπαμπάς αγνόησε την έκρηξή του. Τελικά ο Γιάννης ηρέμησε και άρχισε να παίζει.

β) Η Ελένη έτρωγε το πρωινό της.Κατέβαινε συνεχώς από την καρέκλα της.Η μαμά, μετά από μια προειδοποίηση, μάζεψε το πρωινό και η Ελένη έφυγε πεινασμένη.

Όπως ακριβώς η συμπεριφορά που ενισχύεται έχει την τάση να επαναλαμβάνεται, με τον ίδιο τρόπο και η συμπεριφορά που δεν ενισχύεται  ή τιμωρείται ,τείνει να σταματάει. Με την ανταμοιβή δεν αναφερόμαστε απαραίτητα σε υλικά αντικείμενα^- ή όταν χρησιμοποιούμε την τιμωρία, δεν υπονοούμε πράγματα που αναφέρονται στη σκληρή ή επώδυνη σωματική τιμωρία. Προσπαθούμε να βοηθή­σουμε τα παιδιά να δουν ότι ορισμένες συμπεριφορές προκαλούν επιθυ­μητές συνέπειες (π.χ. έπαινος, αποδοχή, εκτίμηση, δώρα, προνόμια) στην κοινωνική ζωή, ενώ άλλες μορφές συμπεριφοράς όχι.

Αν το παιδί σας κάνει κάτι που δεν σας αρέσει, όπως το να χάνει την ψυχραιμία του εύκολα, μπορείτε να αυξήσετε την ικανότητα του να σκέφτεται πρώτα και να συγκρατεί το θυμό του μέσω μιας σταθερής επιβολής κυρώσεων για ανεπιθύμητες συμπεριφορές. Με αυτό τον τρόπο δίνετε αυτό που ονομάζουμε «αρνη­τική ενίσχυση» στις προσπάθειες του να διατηρήσει την ψυχραιμία του. Μπορεί να μη χρειαστεί να εκτελέσετε την ποινή αν το παιδί πιστεύει την απειλή σας, αν δηλαδή μέχρι εκείνη τη στιγμή ήσασταν συνεπείς σε αυτά που λέγατε και κρατούσατε το λόγο σας. Για παράδειγμα, αν πείτε « αν δεν σκέφτεσαι πρώτα και επιτίθεσαι στην αδελφή σου, δεν θα σου επιτρέψω να δεις τηλεόραση», τότε η απόφαση του παιδιού να σκέ­φτεται πρώτα και να πάψει να επιτίθεται θα ενδυναμωθεί/ενισχυθεί.

Βέβαια, θα αναρωτηθούν ορισμένοι γονείς: «Καμιά τιμωρία, καμιά επίπληξη δε θα γίνει;» Αν οι γονείς επιλέξουν, τελικά, αυτή τη μέθοδο αντιμετώπισης, πρέπει να τη συνοδεύουν με συζήτηση και εξήγηση για τις αιτίες που επιβλήθηκε η τιμωρία. Αν χρειαστεί να τιμωρήσουμε τα παιδιά, καλύτερα αυτή η τιμωρία να μην είναι σωματική (ξυλοδαρμός, στέρηση τροφής) ή λεκτική ταπείνωση (« Είσαι τέρας, γαϊδούρι» κ.τ.ό.). Προτιμότερο η τιμωρία να είναι, για παράδειγμα, μικρή στέρηση προνομίων («Δε θα πάμε τη βόλτα που συμφωνήσαμε») καιάμεση, δηλαδή να πραγματοποιηθεί σύντομα, για να καταλάβουν τα παιδιά ότι αυτή η τιμωρία είναι απόρροια της βίαιης συμπεριφοράς και όχι επειδή δεν τα αγαπάμε γενικά, Ας αποφύγουμε, επίσης, τις απειλές («Θα τα πω όλα στον μπαμπά σου να σε κανονίσει») ή τις αναβολές της τιμωρίας, που παρατείνουν το φόβο και την αγωνία τους. Παράλληλα, εξηγούμε στα παιδιά πόσο πιο όμορφα είναι τα πράγματα, όταν είναι ήρεμα. Τους δηλώνουμε, επίσης, ότι κατανοούμε πως κάτι τα βασανίζει κα αν θέλουν μπορεί να το μοιραστούν μαζί μας.

• Φυσικές συνέπειες

Εάν διασφαλίσετε (μέσα σε ασφαλή όρια) ότι το παιδί θα μπορεί να υπο­στεί τις συνέπειες των πράξεων του, θα έχετε έναν αποτελεσματικό τρόπο αλλαγής της συμπεριφοράς. Αν ένα παιδί μεταχειρίζεται με άγριο τρόπο κάτι που του ανήκει (π.χ. το σπάει), τότε υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα να μάθει να είναι προσεκτικό, αφού πρέπει να μείνει χωρίς αυτό. Αν πάντα αντικαθιστάτε το παιχνίδι, το παιδί είναι πιθανό να συνεχί­σει να είναι καταστροφικό.

• μίμηση προτύπου

Τα παιδιά μαθαίνουν ένα μεγάλο μέρος της κοινωνικής συμπεριφοράς τους (και πολλές άλλες πολύπλοκες ενέργειες) μιμούμενα τους άλλους. Μαθαίνουν μέσα από τις παρατηρήσεις των σημαντικών ανθρώπων στο περιβάλλον τους, αντιγράφουν αυτά που εκείνοι κάνουν και λένε. Η ικα­νότητα του παιδιού να μιμείται έχει ωστόσο και την αρνητική πλευρά της και παίζει έναν σημαντικότατο ρόλο στη μάθηση των ανεπιθύμητων συμπεριφορών. Πολλές φορές ξεχνούμε ότι τα παιδιά όχι μόνο κάνουν όσα λέμε, αλλά και ότι εμείς κάνουμε. Μπορείτε να καταγράψετε σε μία στήλη ενός χαρτιού τις συμπεριφορές εκείνες του παιδιού σας για τις οποίες διατυπώνετε παράπονα, και στην επόμενη στήλη ποια μέλη της οικογένειας κάνουν τα ίδια ή παρόμοια πράγματα.

Για να διδάξετε σε ένα παιδί καινούριους τρόπους συμπεριφοράς, δώστε του την ευκαιρία να παρατηρήσει κάποιο πρόσωπο που εκτελεί τις επιθυ­μητές συμπεριφορές.

Έτσι λοιπόν, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στο θέμα της ανατροφής και των προτύπων που θέλουμε να περάσουμε στα παιδιά μας. Συνήθως θέλουμε τους γιους μας ζωηρούς, επιθετικούς και πιο εκρηκτικούς, γιατί έτσι θεωρούνται πιο αρρενωποί, όπως, δηλαδή, τους θέλει η κοινωνία. Αντίστοιχα, επιθυμούμε τα κορίτσια μας πιο ήσυχα και πιο εξαρτημένα από εμάς. Ας μην ενθαρρύνουμε, ωστόσο, την επιθετικότητα των ήδη ζωηρών αγοριών μας, γιατί, αντί για αρρενωπότητα, ίσως εισπράξουμε, κάποτε από τη μεριά τους έντονη σκληρότητα και αντικοινωνικότητα , που ξέρουμε πόσο βλάπτει τις διαπροσωπικές τους σχέσεις.

Ας τονίζουμε στα παιδιά μας ότι η βία πληγώνει τους άλλους και ότι, για να μπορούμε να ζούμε ευτυχισμένα, είναι ανάγκη να σεβόμαστε την ελευθερία  και τη σωματική  ακεραιότητα όλων των ανθρώπων. Το να μπορούν να ασκούν αυτοέλεγχο στο θυμό τους και να βρίσκουν συμβιβαστικές λύσεις, ώστε να μη μαλώνουν με τους συμμαθητές τους, είναι δική μας δουλειά να τους το μάθουμε.

Ας προσπαθήσουμε να χαλιναγωγούμε το δικό μας επιθετικό εαυτό, για να μην μας μιμηθούν τα παιδιά μας. Αφού, όπως λένε, τα παιδιά είναι «καθρέπτες» της δικής μας προσωπικότητας, θα ήταν άσχημο να αναγνωρίσουμε, μια μέρα, το δικό μας κακό και βίαιο εαυτό μέσα σε αυτούς τους «καθρέπτες».

Όλα αυτά είναι πράγματι δύσκολο να εφαρμοστούν στα πλαίσια μιας πολυάσχολης και έντονης ζωής, όπου όλοι , γονείς και παιδιά , προσπαθούν να επιβιώσουν απλώς, μερικές φορές. Όμως, μπορούμε να κάνουμε ένα βήμα κάθε φορά, για να βοηθήσουμε τα παιδιά μας, όταν αντιμετωπίζουν μια ψυχική σύγκρουση, που οδηγεί στη βίαιη συμπεριφορά τους.

…………………………………………………………………………………………

Έχω επιλέξει να αναλύσω για λίγο μια συνηθισμένη ,μεμονωμένη ,κακή ,παιδική συμπεριφορά .,το δάγκωμα.

Πώς να αντιδράτε;

□   Τι πρέπει ν' αποφεύγετε;

• Να το δαγκώνετε κι εσείς, όπως συνήθιζαν παλιά. Έτσι, το­ποθετείστε στο ίδιο επίπεδο με το παιδί σας, κι αυτό είναι εις Βάρος του δικού σας κύρους και δημιουργεί, επιπλέον, ανα­σφάλεια στο παιδί. Επίσης, αν δαγκώσετε κι εσείς το παιδί σας, αυτό οδηγεί σε μια επίδειξη ισχύος απέναντι του, για να του δείξετε πως εσείς είστε πιο δυνατή και πως τα δόντια σας μπορούν να το πονέσουν πιο πολύ: αυτό είναι κάπως σαδι­στικό. Σίγουρα δε θα το ξανακάνει, όμως θα κρατήσει εχθρό­τητα στη μνήμη του και μια διάθεση εκδίκησης που εσείς δεν υποψιάζεστε και που κάποια στιγμή μπορεί να εκδηλωθεί.
• Ρωτήστε το γιατί το έκανε αυτό. Δεν ξέρει ή, κι αν ξέρει, δεν μπορεί να το εκφράσει.

□  Αυτό που πρέπει να κάνετε

-  Να μην αφήσετε το γεγονός να περάσει απαρατήρητο.

Αν σας δάγκωσε, απομονώστε το παιδί στο δωμάτιο του για λίγα λεπτά, εξηγώντας του: «Το στόμα σου με δαγκώνει, αυτό δε γίνεται, δεν επιτρέπεται, πονάει πολύ». Μιλώντας για το στόμα του κι όχι για το άτομο του, βάζετε κάποια απόσταση ανάμεσα στην πράξη του και στον εαυτό του. Έτσι, θα νιώ­σει λιγότερο ένοχο.

Αν δαγκώσει ένα άλλο παιδί στο πάρκο, να εκφράσετε την ίδια απαγόρευση, όμως βοηθήστε το να ζητήσει συγγνώμη. Πείτε: «Θα πούμε  πως του ζητάς συγγνώμη».

-  Στη συνέχεια, να του απευθύνετε καθησυχαστικά λόγια.

Πείτε: «Καταλαβαίνω πως αυτή την περίοδο ζεις κάτι δύσκο­λο, που δεν μπορείς να μου το εξηγήσεις, αλλά θα το κουβε­ντιάσουμε».

- Να κάνετε αντιπερισπασμό, προτείνοντας του να παίξετε μαζί, ώστε να δημιουργήσετε μια σχέση επικοινωνίας, μια διαφορετική σχέση αλληλεπίδρασης.

Είναι πάνω από 3-4 χρόνων και τα πράγματα δε διορθώνονται;

Το δάγκωμα μπορεί να έχει γίνει πια ο καλύτερος τρόπος επικοινωνίας του. Αυτό φανερώνει μια βαθύτερη δυσφορία, που μπορεί να βλάψει τις σχέσεις του με τους άλλους. Σε τέ­τοιες περιπτώσεις είναι σκόπιμο να συμβουλευτείτε έναν παι­δοψυχολόγο .

Όσον αφορά στους παιδαγωγούς

Πρώτα από όλα, πρέπει να τονίσουμε την ανάγκη συνεργασίας και παράλληλης δράσης γονέων και παιδαγωγών στην περίπτωση που κάποια παιδιά παρουσιάσουν έντονη και μακρόχρονη επιθετική συμπεριφορά. Η τακτική που θα ακολουθήσουν γονείς και εκπαιδευτικοί πρέπει να είναι κοινή, ενιαία. Διαφορετική αντιμετώπιση από μέρους του εκπαιδευτικού σε όμοιες καταστάσεις, προκαλεί σύγχυση στο παιδί, για το κατά πόσο είναι αποδεκτό αυτό που κάνει. Σε κάθε περίπτωση να θυμόμαστε να κατακρίνουμε τη συγκεκριμένη ανάρμοστη συμπεριφορά και όχι το πρόσωπο.

- - Επιβραβεύουμε σε κάθε ευκαιρία την πραγματικά θετική συμπεριφορά αλλά και το πρόσωπο και μάλιστα δημόσια.
- - Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι σε κάθε περίπτωση είναι ευκολότερο να αντικαταστήσουμε μία ανεπιθύμητη συμπεριφορά με μια άλλη αποδεκτή παρά να την εξαλείψουμε. Επίσης η αποτελεσματικότητά μας θα εξαρτάται και από το κατά πόσο σε κάθε παρέμβασή μας υπεισέρχονται οι παράγοντες αγάπη, ενδιαφέρον και εμπιστοσύνη προς το παιδί με το οποίο δουλεύουμε.

Πολλές φορές οι προσπάθειες που κάνουν οι παιδαγωγοί για να αποφύγουν τις προβληματικές συμπεριφορές στην τάξη δεν αποδίδουν τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Στις περιπτώσεις αυτές ο παιδαγωγός πρέπει, αντί να καταπιέζει την επιθετικότητα με απειλές και τιμωρίες, να εξομαλύνει τις συγκρούσεις βοηθώντας έτσι τα παιδιά να αναπτύξουν ισχυρή προσωπικότητα. Η καλή γνώση των παιδιών συμβάλει θετικά στην κατεύθυνση αυτή. Για να γνωρίσουμε τα παιδιά καλύτερα πρέπει να αφιερώνουμε μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου μας για να "αφουγκραστούμε" μέσα από ομαδικές και ατομικές συζητήσεις, τα προβλήματα τους.. Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι είναι πολύ σημαντικό να συζητούμε στην τάξη με τα παιδιά τα προβλήματα που προκύπτουν στο σχολείο και να αναζητούμε μαζί αποδεκτούς τρόπους επίλυσής τους.

Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να επισημανθεί ότι οι παιδαγωγοί πρέπει να κατανοούν τις αιτίες που προκαλούν τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές των παιδιών πριν προχωρήσουν στην αντιμετώπιση ή την τροποποίησή τους. Αν μελετήσουμε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες εμφανίζεται η αρνητική συμπεριφορά ενός παιδιού μπορούμε να την τροποποιήσουμε. Πρέπει να παρατηρήσουμε και στη συνέχεια να καταγράψουμε την αρνητική συμπεριφορά ενός παιδιού και την αντίδραση της τάξης αλλά και του παιδαγωγού σ’ αυτήν για να βρούμε τις αιτίες της. Πολλές φορές μόνο η αγνόηση της αρνητικής συμπεριφοράς φέρνει θετικά αποτελέσματα. Σε άλλες πάλι περιπτώσεις η λεκτική υπόμνηση του καθήκοντος του παιδιού και η υπενθύμιση των συνεπειών λειτουργεί κατασταλτικά στην αποκλίνουσα συμπεριφορά. Μετά την καταγραφή και την συστηματική ανάλυση πρέπει να τροποποιήσουμε πρώτα την δική μας συμπεριφορά και να ενισχύουμε την θετική συμπεριφορά του παιδιού με διάφορες ανταμοιβές.
Η χρήση πόντων και προνομίων, όταν εμφανίζεται η επιθυμητή συμπεριφορά, και το συμβόλαιο επίδοσης που επισυνάπτεται ανάμεσα στον παιδαγωγό  και το παιδί είναι δυο τεχνικές που έχουν θετικά αποτελέσματα στην επίλυση προβληματικών καταστάσεων. Αυτό οφείλεται, κατά την άποψη πολλών σύγχρονων παιδαγωγών, στο γεγονός ότι η συμπεριφορά των παιδιών που ανταμείβεται έχει την τάση να επαναλαμβάνεται. Όταν υπογραμμίζουμε τις επιθυμητές συμπεριφορές αντί να καταδικάζουμε τις ανεπιθύμητες, εδραιώνουμε τις πρώτες στο μυαλό των παιδιών. ενώ ταυτόχρονα τους δείχνουμε ότι έχουμε εμπιστοσύνη στις ικανότητές τους.

Οι τιμωρίες πρέπει να χρησιμοποιούνται με φειδώ και σύνεση. Ο παιδαγωγός  πρέπει απαραίτητα να είναι νηφάλιος όταν επιβάλει την τιμωρία και να εξηγεί στο παιδί γιατί τιμωρείται και τι πρέπει να κάνει σωστά για να μην ξανατιμωρηθεί. Το παιδί από την πλευρά του πρέπει να καταλάβει ότι τιμωρείται για την συγκεκριμένη συμπεριφορά του και ότι μόλις αλλάξει θα κερδίσει την αναγνώριση και την αποδοχή του παιδαγωγού του. Επισημαίνω  εδώ ότι οι σωματικές ποινές πρέπει να αποφεύγονται,.
Για τους περισσότερους παιδαγωγούς οι αποτελεσματικές τιμωρίες συνίστανται στην διακοπή των ανταμοιβών. Η απουσία της προσοχής, του επαίνου κ.ά., αποτελούν από μόνα τους μια δραστική τιμωρία που προκαλούν ανησυχία στο παιδί. Σε μερικές περιπτώσεις είναι πολύ αποτελεσματικό να κληθεί το παιδί να περιγράψει  πώς πρέπει να συμπεριφέρεται σε μια δεδομένη περίσταση. Αυτό θα του δώσει την ευκαιρία να σκεφτεί ήρεμα και να αναλάβει  τις συνέπειες της συμπεριφοράς του και να κατανοήσει καλύτερα τη λογική των κανόνων. Οι ποινές πρέπει να έχουν άμεση σχέση με τις πράξεις τις οποίες αποδοκιμάζουμε και πρέπει να δίνονται ύστερα από μια ουσιαστική συζήτηση με το παιδί.

Από όσα αναφέρθηκαν παραπάνω φαίνεται ότι δεν υπάρχουν χρυσές «συνταγές» στην αντιμετώπιση των προβληματικών συμπεριφορών, αφού κάθε παιδί αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση και κάθε πρόβλημα που προκύπτει απαιτεί ειδική αντιμετώπιση.

Η γονεϊκή και η εκπαιδευτική αγάπη και η κατανόηση απέναντι στα παιδιά, καθώς και η καλλιέργεια, μέσα στην οικογενειακή ζωή, του σεβασμού και της αγάπης για τους συνανθρώπους είναι ο καλύτερος τρόπος για τη μείωση της επιθετικής συμπεριφοράς των παιδιών και της ήρεμης συμβίωσης όλων μας.

Τέλος για τον προβληματισμό όλων μας σας παραθέτω ένα ποίημα του RUSSEL

Αν ένα παιδί ζει μέσα στην κριτική:
Μαθαίνει να κατακρίνει
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην έχθρα:
Μαθαίνει να καυγαδίζει
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην ειρωνεία:
Μαθαίνει να είναι ντροπαλό
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην ντροπή:
Μαθαίνει να είναι ένοχο
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην κατανόηση:
Μαθαίνει να είναι υπομονετικό
Αν ένα παιδί ζει μέσα στον έπαινο:
Μαθαίνει να εκτιμά
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην δικαιοσύνη:
Μαθαίνει να είναι δίκαιο
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην ασφάλεια:
Μαθαίνει να πιστεύει
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην επιδοκιμασία:
Μαθαίνει να έχει αυτοεκτίμηση
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην παραδοχή και φιλία:
Μαθαίνει να βρίσκει την αγάπη μέσα στον κόσμο.

R. RUSSEL.

Και αν τιμωρούμε τα παιδιά μας τα μαθαίνουμε να τιμωρούν.
PROAGONTAS.GR