δίκτυο για τα δικαιώματα των μαθητών

09.07.2019 - 22:04

Μπορούμε να κατανοήσουμε την πραγματικότητα;

 Νίκος Τσούλιας

 1

Η ζωή μας είναι γεμάτη ερωτήματα και απορίες, αλλά αυτό το ερώτημα είναι κεντρικό, είναι το πιο γενικό ερώτημα, είναι σύμφυτο με το κεντρικό υπαρξιακό μας ερώτημα. Και είμαστε υποχρεωμένοι να προσπαθούμε να το απαντούμε, έστω και αν είμαστε βέβαιοι ότι δεν θα δώσουμε ποτέ οριστική απάντηση

Η κατανόηση της πραγματικότητας είναι πάντα μια πολύ δύσκολη υπόθεση· άπειρες οι πτυχές της, διαρκώς μεταβαλλόμενη η εικόνα της, όλα τα συστατικά της στοιχεία πάντα σε συνεχή μετασχηματισμό, καταστροφή και δημιουργία σε σφιχτό εναγκαλισμό, σε αγαστή συλλειτουργία. Άλλωστε στην επικράτεια της πραγματικότητας δεν υπάρχουν οι έννοιες καταστροφή και δημιουργία, οι οποίες είναι έννοιες / κατασκευές / εργαλεία της νόησής μας για να «τοποθετηθούμε στον κόσμο».

Και ναι μεν η φυσική πραγματικότητα είναι σχετικά «απέναντί μας» και η επιστήμη μπορεί και τη θέτει σε διαρκή ανάλυση και παρατήρηση, αλλά η κοινωνική πραγματικότητα είναι πάντα καρπός δράσης πολλαπλών και διαφόρων «κατευθύνσεων» δικών μας δυνάμεων και δεν έχουμε πάντα περιεκτικά και αποτελεσματικά εργαλεία ανάλυσης και προσέγγισής της.

Η θεώρηση της φυσικής πραγματικότητα για τους περισσότερους ανθρώπους είναι υπόθεση των αισθητηρίων οργάνων τους με μια σχετική επιμέρους επιστημονική ενίσχυση. Ωστόσο, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι κατανοούν και βιώνουν την «πραγματική» πραγματικότητα. Ας δούμε δύο σχετικά παραδείγματα, που αφορούν όλους τους ανθρώπους. Η Γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της, περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο και κινείται μεταφορικά μετατοπιζόμενη προς κάποιο σημείο του Γαλαξία μας με φοβερά μεγάλες ταχύτητες για καθεμιά απ’ αυτές τις κινήσεις. Όμως εμείς δεν μπορούμε να αντιληφθούμε ούτε τις τρεις αυτές κινήσεις της ούτε τις μεγάλες ταχύτητές της, γιατί δεν έχουμε δίπλα μας κάποια σημεία αναφοράς και έτσι εν τοις πράγμασι οι «σύνθετες» και με μεγάλες ταχύτητες κινήσεις της Γης δεν βιώνονται και αποτελούν απλώς και μόνο μια επιστημονική γνώση.

Το ανθρώπινο σώμα αλλά και σχεδόν κάθε επιφάνεια στον πλανήτη μας καλύπτεται από έναν άπειρο αριθμό μικροοργανισμών. Αν μπορούσαμε να έχουμε ανά πάσα στιγμή ένα μικροσκόπιο «προ οφθαλμών», θα διαπιστώναμε μια άλλη πραγματικότητα των φυσικών σωμάτων και θα μέναμε έκπλαγοι με την απειραριθμία και με την ποικιλομορφία όλων αυτών των μικροοργανισμών. Κάτι ανάλογο θα συνέβαινε στην οπτική ανάλυσή μας, αν το μάτι μας είχε διακριτική ικανότητα στην τάξη μεγέθους των χημικών και βιολογικών μορίων από τα οποία αποτελούμαστε.

Στη θεώρηση της κοινωνικής πραγματικότητας ναι μεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι με δεδομένο ότι ο άνθρωπος – δηλαδή οι κοινωνίες του – είναι ο δημιουργός αυτής της πραγματικότητας και επομένως είναι πιο εύκολα να κατανοήσει το δημιούργημά του, αλλά είναι τόσες πολλές οι δρώσες δυνάμεις (κοινωνικές, διανθρώπινες, προσωπικές) που διαμορφώνουν την όλη εικόνα της πραγματικότητας αυτής που δεν μπορούμε να συλλάβουμε το όλον της αλλά ένα μέρος της και αυτό αποσπασματικό και λειψό. Επομένως και σ’ αυτή την περίπτωση η κατανόηση της πραγματικότητας είναι δύσκολη υπόθεση.

Πιο απτό παράδειγμα στις ημέρες μας είναι η εκδήλωση της κρίσης στη χώρα μας. Είδαμε τη κατάμαυρη εικόνα της κρίσης να ανοίγει την πόρτα μας, να μπαίνει και να στρογγυλοκάθεται στο σπίτι μας και να μας στραγγίζει κάθε ικμάδα της ζωής μας, αλλά ποτέ δεν την αντιληφθήκαμε ακόμα και όταν ήταν έξω από την αυλή μας και ante portas. Στην ουσία εκδηλώθηκε σαν ένα απρόβλεπτο φυσικό φαινόμενο δραματικών επιπτώσεων, σαν ένας καταστροφικός σεισμός… Η κρίση όμως υπήρχε, ήταν δίπλα μας, μπροστά μας (ίσως και μέσα μας, στην κουλτούρα μας), δεν καταφέραμε – πολίτες και κοινωνικοί θεσμοί – να την ανιχνεύσουμε έστω αδρά και δεν μπορούσαμε να προλάβουμε έστω να σώσουμε κάποια ελάχιστα.

Υπάρχει και άλλο σημείο που καθιστά την προσέγγιση και την ερμηνεία της πραγματικότητας αρκετά δύσκολη υπόθεση. Η κοινωνική πραγματικότητα δεν οριοθετείται σ’ όλη την έκτασή της σε σχέση με την φυσική πραγματικότητα. Γιατί η κοινωνική πραγματικότητα αφενός μεν ενυπάρχει μέσα στη φυσική πραγματικότητα με παράλληλο δικό της εν μέρει υπερβατικό σχήμα σε σχέση με τη φύση και αφετέρου δε μετασχηματίζει συνεχώς τη φυσική πραγματικότητα αφού κάθε πράξη του ανθρώπου είναι πράξη παρέμβασης στη φύση. Αν σ’ αυτή τη σχέση και την αλληλοεπίδραση φύσης και κοινωνίας προσθέσουμε και την προωθημένη επιστημονική και τεχνολογική έρευνα με τα διαρκώς όλο και πιο νέα ευρήματα – ευρήματα άγνωστα στους περισσότερους ανθρώπους -, τότε το όλο σύμφυρμα σε επίπεδο κοινωνίας είναι πολύ δύσκολο να αποσαφηνιστεί.

Αλλά και ο ίδιος ο προσωπικός κόσμος του ανθρώπου είναι πεδίο δυσκολίας κατανόησης της όλης πραγματικότητας. Η φαντασιακή όψη της ταυτότητάς μας προσθέτει ένα πεδίο αρκετά ασαφές στην ανίχνευση της πραγματικότητας. Και αυτό γιατί η φαντασία δεν είναι έξω από την πραγματικότητα, είναι μέρος της αλλά μέρος της εν μέρει προσβάσιμο από της σκέψης μας τα εργαλεία. Αλλά και ότι ονομάζουμε και θεωρούμε ως ψυχικό κόσμο – αν και πιστεύω ότι όλος αυτός ο γαλαξίας: πνεύμα, ψυχή, φαντασία, νόηση κλπ είναι ενιαίος και αδιαίρετος γαλαξίας και απλώς ονοματοθετούμε διάφορες όψεις του για λειτουργικούς λόγους – είναι κόσμος ασύνορος και όσο περισσότερο εξετάζεται τόσο περισσότερο εκτείνεται σαν ένα διαρκώς διαστελλόμενο σύμπαν χωρίς όρια, και εξ αυτού του γεγονότος είναι γαλαξίας χωρίς επαρκή δυνατότητα πλήρους χαρτογράφησής του.

Τελικά το αρχικό μας ερώτημα παραμένει αν όχι ακέραιο αλλά εν μέρει αναπάντητο ερώτημα. Η ζωή μας είναι γεμάτη ερωτήματα και απορίες, αλλά αυτό το ερώτημα είναι κεντρικό, είναι το πιο γενικό ερώτημα, είναι σύμφυτο με το κεντρικό υπαρξιακό μας ερώτημα. Και είμαστε υποχρεωμένοι να προσπαθούμε να το απαντούμε, έστω και αν είμαστε βέβαιοι ότι δεν θα δώσουμε ποτέ οριστική απάντηση. Γιατί αν δεν έχουμε επαρκή ερμηνευτικά εργαλεία για την κατανόηση του κόσμου και του εαυτού μας, θα είμαστε διαρκώς ανταριασμένοι και δεν θα μπορούμε να γευθούμε τη ζωή μας και τον εαυτό μας!