Το φαινόμενο του διαδικτυακού εκφοβισμού (cyberbullying) αναδεικνύεται σε ένα από τα πιο σοβαρά ζητήματα της σύγχρονης ψηφιακής εποχής, ιδιαίτερα όσον αφορά τα παιδιά και τους εφήβους. 

Στην εποχή της ψηφιακής τεχνολογίας και των κοινωνικών δικτύων, οι νέοι αποκτούν πρόσβαση σε πληθώρα πληροφοριών και αναπτύσσουν νέες μορφές επικοινωνίας, κοινωνικοποίησης και έκφρασης.

 Ωστόσο, αυτή η νέα πραγματικότητα ενέχει και σημαντικούς κινδύνους. 

Ένας από τους πλέον διαδεδομένους είναι ο διαδικτυακός εκφοβισμός, μια μορφή ψηφιακής βίας που ξεπερνά το απλό πείραγμα και μετατρέπεται σε συστηματική ψυχολογική κακοποίηση. 

Ο διαδικτυακός εκφοβισμός είναι μια εσκεμμένη, επαναλαμβανόμενη και επιθετική συμπεριφορά που εκδηλώνεται μέσω της τεχνολογίας και των διαδικτυακών μέσων με σκοπό τον  ευτελισμό , την ταπείνωση ή τον αποκλεισμό του θύματος.

 Μπορεί να λάβει διάφορες μορφές, όπως λεκτική παρενόχληση, διασυρμός προσωπικών δεδομένων, παραποίηση ταυτότητας, εκδικητική πορνογραφία, σεξουαλικός εκβιασμός, κοινωνικός αποκλεισμός ή ακόμη και καταδίωξη μέσω διαδικτύου. 

Οι συνέπειες είναι πολλές και σοβαρές: από χαμηλή αυτοεκτίμηση, άγχος και κατάθλιψη, μέχρι κοινωνική απομόνωση, διακοπή σχολικής φοίτησης και, σε ακραίες περιπτώσεις, αυτοτραυματισμοί ή αυτοκτονικός ιδεασμός. 

Η ανωνυμία και η ταχύτητα διάδοσης πληροφοριών στο διαδίκτυο δυσχεραίνουν την πρόληψη και την παρέμβαση, καθιστώντας αναγκαία την ολιστική προσέγγιση του φαινομένου από όλους τους κοινωνικούς φορείς.

Ο Κυβερνοεκφοβισμός (Cyberbullying), πέρα από κοινωνικό και παιδαγωγικό φαινόμενο, συνιστά ευθεία παραβίαση θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. 

Παραβιάζει το δικαίωμα στην αξιοπρέπεια και στον σεβασμό της προσωπικότητας, το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα και την προστασία προσωπικών δεδομένων, την ελευθερία έκφρασης και το δικαίωμα των παιδιών στην εκπαίδευση χωρίς διακρίσεις.

 Ο ΟΗΕ, η Ευρωπαϊκή Ένωση και το Συμβούλιο της Ευρώπης αναγνωρίζουν τη σοβαρότητα του φαινομένου και προωθούν σχετικές στρατηγικές και νομοθεσίες, όπως η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Δεδομένων (GDPR) και οι κατευθυντήριες οδηγίες για την ασφάλεια των παιδιών στον ψηφιακό χώρο. 

Η περίπτωση της Amanda Todd στον Καναδά, μιας μαθήτριας που έθεσε τέρμα στη ζωή της ύστερα από μακροχρόνιο διαδικτυακό εκφοβισμό, αποτέλεσε παγκόσμιο σοκ και κινητοποίησε θεσμούς, κυβερνήσεις και κοινωνία πολιτών για αυστηρότερη νομοθεσία και υποστήριξη των θυμάτων.

Στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Ελλάδα, έχουν γίνει βήματα για την αντιμετώπιση του cyberbullying μέσω θεσμικών παρεμβάσεων και δράσεων ενημέρωσης.

 Η Ελλάδα έχει θεσπίσει ειδική νομοθεσία (Ν.4322/2015, Ν.5029/2023) και έχει αναπτύξει εργαλεία όπως η Γραμμή 11188 της Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος, η πλατφόρμα SafeLine.gr για καταγγελίες, η γραμμή ψυχολογικής υποστήριξης Help-line.gr και η πλατφόρμα του Υπουργείου Παιδείας stop-bullying.gov.gr. 

Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Ένωση στηρίζει τη δημιουργία ασφαλούς ψηφιακού περιβάλλοντος μέσω πολιτικών όπως η Ψηφιακή Στρατηγική για τα Δικαιώματα του Παιδιού και η καμπάνια Safer Internet Day. 

Παρά τις προσπάθειες αυτές, τα ποσοστά θυματοποίησης παραμένουν ανησυχητικά: σύμφωνα με τον ΠΟΥ, το 16% των παιδιών παγκοσμίως αναφέρει ότι έχει δεχθεί μορφή ψηφιακής παρενόχλησης, ενώ στην Ελλάδα, το ποσοστό φτάνει το 5%, κυρίως μεταξύ μαθητών γυμνασίου.

Καθοριστικός είναι και ο ρόλος της οικογένειας. Οι γονείς καλούνται να διατηρούν ανοιχτή και ειλικρινή επικοινωνία με τα παιδιά, να τα στηρίζουν συναισθηματικά και να ενημερώνονται για τις διαδικτυακές τους δραστηριότητες, ώστε να προλαμβάνουν και να διαχειρίζονται περιστατικά εκφοβισμού. 

Παράλληλα, είναι απαραίτητο να λειτουργούν ως πρότυπα ορθής και υπεύθυνης ψηφιακής συμπεριφοράς. 

Από την άλλη πλευρά, οι ίδιοι οι νέοι έχουν σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση του φαινομένου. 

Μέσα από την αποφυγή συμμετοχής σε επιθετικές συμπεριφορές, την προστασία της ιδιωτικότητάς τους και την υποστήριξη των συμμαθητών/τριών που υφίστανται παρενόχληση, μπορούν να ενισχύσουν μια κουλτούρα αλληλεγγύης και ψηφιακής ενσυναίσθησης.

 Το σχολείο, ως θεσμός διαπαιδαγώγησης και κοινωνικοποίησης, οφείλει να υιοθετήσει πολιτικές μηδενικής ανοχής, να επιμορφώνει το εκπαιδευτικό προσωπικό και να ενσωματώνει δράσεις πρόληψης και ενημέρωσης στην καθημερινή εκπαιδευτική διαδικασία. 

Η αξιοποίηση των ψηφιακών εργαλείων του Υπουργείου Παιδείας, όπως το Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο (sch.gr), η πλατφόρμα e-me και οι οδηγοί του saferinternet4kids.gr, συμβάλλουν ουσιαστικά στην ενίσχυση της ψηφιακής παιδείας των μαθητών και στη δημιουργία ενός ασφαλούς εκπαιδευτικού περιβάλλοντος.

Το cyberbullying είναι ένα πολυσύνθετο φαινόμενο με κοινωνικές, ψυχολογικές και νομικές προεκτάσεις. Δεν περιορίζεται στον ιδιωτικό χώρο αλλά επηρεάζει το σχολείο, την οικογένεια και την ευρύτερη κοινωνία. 

Η συλλογική ευθύνη για την αντιμετώπισή του είναι κρίσιμη: πολιτεία, εκπαιδευτικοί, γονείς και νέοι/ες οφείλουν να συντονίζουν τις δράσεις τους, να στηρίζουν τα θύματα και να διαμορφώνουν ένα ψηφιακό περιβάλλον βασισμένο στην αξιοπρέπεια, τη δικαιοσύνη και τον σεβασμό των δικαιωμάτων όλων. Μέσα από την ενίσχυση της ευαισθητοποίησης, της εκπαίδευσης και της εμπιστοσύνης των νέων και των γονέων/κηδεμονων, μπορούμε να οικοδομήσουμε ένα πιο ανθρώπινο και ασφαλές διαδίκτυο. 

Σε αυτό το πλαίσιο, η ομάδα Senior και Junior Ambassadors του 2ου ΓΕΛ Αμαλιάδας,  ανέλαβε την πρωτοβουλία να διερευνήσει τις απόψεις και τις εμπειρίες γονέων/κηδεμόνων και μαθητών/τριών σχετικά με το φαινόμενο.

 Η έρευνα υλοποιήθηκε με στόχο τη χαρτογράφηση της πραγματικής έκτασης του προβλήματος και την ανάδειξη αναγκών. 

Τα αποτελέσματά θα εμπλουτίσουν τον δημόσιο διάλογο και θα ενισχύσουν την προσπάθεια για πρόληψη, υποστήριξη και ενδυνάμωση όλων των εμπλεκόμενων μερών.

Το ερωτηματολόγιο, το οποίο συμπληρώθηκε από 273 συμμετέχοντες, επικεντρώθηκε στις αντιλήψεις και στάσεις των ατόμων σχετικά με το φαινόμενο του cyberbullying και τα ανθρώπινα δικαιώματα, με ιδιαίτερη έμφαση στην προστασία των προσωπικών δεδομένων και την εφαρμογή πολιτικών πρόληψης και καταπολέμησης του φαινομένου. 

Τα ευρήματα καταδεικνύουν ότι υπάρχει υψηλή συνειδητοποίηση των σοβαρών συνεπειών του cyberbullying, καθώς η πλειοψηφία των συμμετεχόντων συμφωνεί ότι πρόκειται για ένα σημαντικό κοινωνικό πρόβλημα με βαρύτατες συνέπειες για τα θύματα.

 Επίσης, η ανάγκη για εκπαίδευση στην ψηφιακή ενσυναίσθηση και η εφαρμογή αυστηρών πολιτικών μηδενικής ανοχής στα σχολεία και άλλους οργανισμούς αναγνωρίζεται ως κρίσιμη για την πρόληψη και την αντιμετώπιση του φαινομένου.

Επιπλέον, οι συμμετέχοντες αναγνωρίζουν τον καθοριστικό ρόλο των νέων στην καταπολέμηση του cyberbullying, υπογραμμίζοντας ότι η ενεργή συμμετοχή τους στη στήριξη των θυμάτων και στην καταγγελία περιστατικών είναι απαραίτητη. 

Η σημασία της προστασίας των προσωπικών δεδομένων και της εφαρμογής του GDPR επίσης θεωρείται ουσιώδης, αν και η γνώση της εφαρμογής του για ανηλίκους χρήστες παραμένει περιορισμένη για ένα μικρό ποσοστό των συμμετεχόντων. 

Παρά την ευρεία αποδοχή της χρήσης εργαλείων καταγγελίας όπως το Help-line.gr και το Stop-bullying.gov.gr, αναδεικνύονται επιφυλάξεις σχετικά με την αποτελεσματικότητα αυτών των εργαλείων και τη χρήση της ανωνυμίας στις διαδικασίες αναφοράς, γεγονός που υποδεικνύει την ανάγκη για βελτιώσεις στις συγκεκριμένες πλατφόρμες ώστε να ενισχυθεί η εμπιστοσύνη των χρηστών.

Τα συμπεράσματα της έρευνας μας καταδεικνύουν τη σημαντική ευαισθητοποίηση γύρω από το πρόβλημα του cyberbullying, αλλά και την ανάγκη για ενίσχυση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων και των πολιτικών προστασίας. 

Επιπλέον, ανακύπτει το επιστημονικό ερώτημα σχετικά με τη σχέση της ανωνυμίας με την αποτελεσματικότητα των διαδικτυακών εργαλείων καταγγελίας και πώς αυτή η παράμετρος επηρεάζει την ειλικρίνεια, την ακρίβεια και την εκ μέρους των χρηστών προθυμία συμμετοχή στην αναφορά περιστατικών εκφοβισμού.

Μέσα από αυτές τις διαπιστώσεις, γίνεται σαφές πως οι δράσεις, τόσο σε επίπεδο εκπαίδευσης όσο και κοινωνικής ευαισθητοποίησης, είναι απαραίτητες για την προώθηση ενός πολιτισμού ειρηνικής συνύπαρξης, υπευθυνότητας και σεβασμού. 

Με την κατάλληλη εκπαίδευση και την ενεργή συμμετοχή όλων των εμπλεκομένων, μπορούμε να διασφαλίσουμε ότι τόσο στον πραγματικό όσο και στον ψηφιακό κόσμο, θα διαμορφώσουμε ένα περιβάλλον που ενθαρρύνει την αλληλοκατανόηση και την αρμονική συνύπαρξη, μακριά από φαινόμενα εκφοβισμού και βίας.

Άννα Γεωργακοπούλου
Διευθύντρια 2ου Γενικού Λυκείου Αμαλιάδας «Αθανάσιος Παπαγεωργίου»
Οι Senior Ambassadors : Δρακοπούλου Ευγενία, Κατοχιανού Αμαλία
Οι Junior Ambassadors & Εθελοντές/τριες

Το παρόν άρθρο αποτελεί απόσπασμα ερευνητικής εργασίας  που θα δημοσιευθεί σε μεταγενέστερο χρόνο. Τα ευρήματα του ερωτηματολογίου είναι καταγεγραμμένα σε google forms. 

Δείτε το ερωτηματολόγιο εδώ: https://forms.gle/tAydxAXXKs8xgop5A

Βιβλιογραφία:
1.    Council of Europe. (2018). Recommendation CM/Rec(2018)7 of the Committee of Ministers to member States on Guidelines to respect, protect and fulfil the rights of the child in the digital environment. https://www.coe.int
2.    European Commission. (2021). EU Strategy on the Rights of the Child (2021–2024). https://ec.europa.eu
3.    European Union. (2016). Regulation (EU) 2016/679 of the European Parliament and of the Council (General Data Protection Regulation – GDPR). Official Journal of the European Union, L119, 1–88.
4.    Greek Ministry of Education and Religious Affairs. (n.d.). Stop-bullying.gov.gr. https://www.stop-bullying.gov.gr
5.    Greek Ministry of Citizen Protection. (n.d.). Cyber Crime Division – Line 11188. https://www.cyberalert.gr
6.    Greek Parliament. (2015). Law 4322/2015 – Reforming penal provisions and other regulations. Government Gazette of the Hellenic Republic.
7.    Greek Parliament. (2023). Law 5029/2023 – “Ζούμε Αρμονικά Μαζί – Σπάμε τη Σιωπή” program for preventing school violence and bullying. Government Gazette of the Hellenic Republic.
8.    Help-line.gr. (n.d.). Γραμμή υποστήριξης για παιδιά, γονείς και εκπαιδευτικούς. https://www.help-line.gr
9.    Hellenic Safer Internet Center. (n.d.). SaferInternet4Kids.gr – Εθνικός κόμβος για την ασφάλεια στο διαδίκτυο. https://www.saferinternet4kids.gr
10.    SafeLine.gr. (n.d.). Εθνική γραμμή καταγγελιών για το παράνομο περιεχόμενο στο διαδίκτυο. https://www.safeline.gr
11.    United Nations. (1989). Convention on the Rights of the Child. https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/convention-…
12.    United Nations. (1948). Universal Declaration of Human Rights. https://www.un.org/en/about-us/universal-declaration-of-human-rights
13.    World Health Organization. (2022). Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) Study: International Report on cyberbullying trends. https://www.who.int
14.    Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας (ΕΠΙΨΥ). (2018). Έρευνα συμπεριφορών υγείας μαθητών HBSC 2018. http://www.epipsi.gr